3. Źródła czynu moralnego

Każdy człowiek zmierzając ku swemu ostatecznemu spełnieniu, kieruje się na tej drodze sumieniem, które nieustannie nawołuje go do unikania zła,
a czynienia dobra (por. KDK, 16). Powołanie człowieka, jakim został obdarzony przez Stwórcę realizuje się na ziemi i nieustannie zmusza człowieka do podejmowania moralnych wyborów.

Współczesna teologia ujmuje dobro jako świadome, wolne i wartościowe działanie i definiuje je jako akt, w którym wyraża się postępowanie człowieka jako osoby (istoty rozumnej, wolnej i odpowiedzialnej), czyli jest on świadomym i wolnym zaangażowaniem osoby ludzkiej. Tylko taki czyn podlega osądowi moralnemu ? może być dobry albo zły.

Idąc za myślą św. Tomasza z Akwinu przyjmuje się trzy źródła moralności ludzkiego czynu: przedmiot, okoliczności i intencja sprawcy czynu (por. KKK 1750. Por. także VS, 74).

3.1. Przedmiot ludzkiego czynu

Ocena przedmiotu ludzkiego działania zależy przede wszystkim od zgodności danego aktu z normami moralnymi i może on być zły, dobry lub moralnie obojętny, gdy relacja przedmiotu do norm jest neutralna (por. KKK 1751). Zasadniczo każdy przedmiot determinuje wartość moralną czynu, W przypadku, gdy przedmiot jest zły, czyn zawsze będzie zły, okoliczności zaś i intencja mogą tylko zmniejszyć odpowiedzialność moralną za dany czyn.

Czyn, którego przedmiotem jest zabójstwo człowieka, [pozostaje zawsze w sprzeczności z V przykazaniem Dekalogu i niezależnie od okoliczności i intencji działającego będzie złym czynem. Natomiast okoliczności czy intencja, która kierował się sprawca mogą zmniejszyć lub zupełnie znieść odpowiedzialność moralną (obrona własna, nieszczęśliwy wypadek, itp.).

3.2. Intencja działającego

Intencją nazywamy cel działającego człowieka, dla którego podejmuje on czyn. Intencja może w różny sposób modyfikować wartość moralną czynu i można ja określić jako pewien ruch woli w kierunku celu. Intencja może leżeć u podstaw wielu różnych czynów lub poszczególnym działaniom ludzkim może towarzyszyć wiele różnych intencji. Znaczenie intencji podkreśla nauczanie Chrystusa, który przestrzega, by uczynków pobożnych nie wykonywać na pokaz (por. Mt 6,1).

Wpływ intencji na przedmiot czynu moralnego mogą być następujące:

intencja sprawia, że przedmiot moralnie obojętny staje się czynem złym lub dobrym;
intencja może sprawić, że czyn ze względu na swój przedmiot dobry, może stać się mniej lub bardziej dobry, albo zły, gdy towarzyszy mu niegodziwa intencja;
intencja sprawia, że czyn zły ze względu na przedmiot może stać się jeszcze bardziej zły lub zostać usprawiedliwiony.

Każdy zatem czyn ze względu na towarzyszącą mu intencję nabiera wartości, która może sprawić, że stanie się on przyczyną oskarżenia jego sprawcy lub częściowego usprawiedliwienia.

3.3. Okoliczności czynu

Okolicznościami czynu nazywamy dochodzące z zewnątrz warunki, które zmieniają go w pewien sposób. Współczesna teologia moralna mówi o 7 takich warunkach: kto, co, jakimi środkami, gdzie, dlaczego, w jaki sposób, kiedy.

Wpływ okoliczności na osąd moralny czynu mogą być następujące:

okoliczności czynu mogą spowodować, ze czyn z aktu ze swej natury dobrego może stać się złym (modlitwa o czyjąś śmierć);
okoliczności mogą rozszerzyć wykroczenie moralne (kradzież jest obiektywnie złym czynem, ale kradzież w miejscu sakralnym jest jeszcze świętokradztwem);
okoliczności mogą także zmniejszyć zło lub dobro czynu moralnego;

Tylko czyny, które mają dobry przedmiot, intencję i okoliczności są zawsze dobrymi czynami. Istnieją zaś czyny, które ze względu na swą naturę są zawsze złe (bluźnierstwo, cudzołóstwo i zabójstwo). Nigdy nie wolno czynić zła, oczekując , że wyjdzie z niego dobro (por. KKK 1756. Por. także VS, 75-78).

3.4. Czyn o podwójnym skutku

Istnieją sytuacje, kiedy stajemy wobec czynu, który jednocześnie niesie za sobą dwa skutki: pozytywny i negatywny. W takich sytuacjach wolno podejmować działanie tylko, gdy spełnione są następujące warunki:

czyn ma za przedmiot dobro lub jest przynajmniej moralnie obojętny;
bezpośrednim skutkiem takiego czynu jest dobro;
oczekiwanym skutkiem jest dobro, zaś wynikające zło jest tylko tolerowanym dodatkiem;
istnieją ważne racje dla spełnienia takiego czynu.

Klasycznym przypadkiem takiego działania w medycynie jest płód rozwijający się poza macicą. Ratowanie życia matki powoduje nieuchronną śmierć dziecka, którego dalsze życie jest niemożliwe.

Wybór właściwej opcji w takich sytuacjach jest niezwykle trudny, stąd też potrzeba wielkiej roztropności i porady spowiednika, by nigdy nie pobłądzić.

3.5. Przeszkody czynu moralnego

W wielu sytuacjach życiowych istnieją czynniki, które mogą przyczynić się do zmiany stopnia odpowiedzialności za czyn. Do takich czynników należą:

brak świadomości zła podejmowanego działania, które może być pokonywalne lub niepokonywalne. W takich sytuacjach tylko w drugim przypadku człowiek jest zwolniony z odpowiedzialności za swe działanie. Pokonywalany brak wiedzy może pociągać za sobą obniżenie stopnia odpowiedzialności, jeśli człowiek w tym względzie nie ponosi winy za swą ignorancję;
brak woli popełnienia czynu, który powinien w jakiś sposób wyrażać się także w zewnętrznych aktach. Zewnętrzny bowiem przymus może zmusić człowieka do czynu, lecz nie jego wolę. Zatem istotnym elementem wolności czynu jest wewnętrzny brak zgody na czyn;
lęk i strach powodują obniżenie lub całkowity brak odpowiedzialności za czyn moralnie zły. Istotny wpływ na odpowiedzialność moralną człowieka mają afekty. Te stany uczuciowe mogą obniżyć stopień odpowiedzialności, gdy są afektami uprzedzającymi. Człowiek w wielkim wzburzeniu (gniew) może dokonać złego czynu Natomiast afekty następujące powiększają odpowiedzialność człowieka za czyn. Sytuacja taka ma miejsce, gdy cieszymy się
z popełnionego już zła.

Każdy czyn ludzki winien być poddany gruntownej analizie, która pozwoli zakwalifikować go jako grzech powszedni lub śmiertelny i określić stopień odpowiedzialności moralnej człowieka. Stąd też tak ważnymi elementami osądu moralnego są przedmiot, intencja i okoliczności czynu ludzkiego.