Zabytki kościoła franciszkanów w Warszawie
Wyposażenie świątyni
We wnętrzu kościoła franciszkanów – pomimo upływu wieków i rozmaitych zawieruch dziejowych – zachowało się stosunkowo wiele elementów z jego XVIII-wiecznego barokowego wystroju. A choć nie wszystkie są oryginalne i nie wszystkie pozostają na swym pierwotnym miejscu, całość świadczy o jego bogatej historii.
Ołtarz główny. Wykonany z drewna w 1724 r. przez warsztat Bartłomieja Bernatowicza. Ów pierwotny ołtarz został niemal doszczętnie zniszczony podczas bombardowania 30 VIII 1944 r. Wiernie odtworzony z zachowanych zdjęć w latach 1973-83. Retabulum ołtarzowe składa się z dwóch kondygnacji. Na pierwszej, pomiędzy podwójnym rzędem kolumn, obraz „Stygmatyzacja Św. Franciszka”, nawiązujący do tytułu świątyni, namalowany przez prof. Józefa Nykiela z Krakowa w 1982 r. Jest on wierną kopią oryginału pochodzącego jeszcze z czasów drewnianej świątyni, pędzla serwitora królewskiego Mateusza Bertowicza (vel Matthiasa Kargena), zakupionego w 1664 r. przez mieszczan warszawskich dla kościoła franciszkanów (obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego).
Obraz ten posiada zasłonę (uruchamianą specjalnym mechanizmem w pierwsze piątki miesiąca), którym jest obraz „Miłosierdzie Boże”, wykonany w 1982 r. przez Jerzego Szymańskiego. Na drugiej kondygnacji u samej góry uwielbiony Chrystus, Pan wszechświata, w otoczeniu postaci będących alegorią trzech cnót boskich: wiary (z krzyżem), nadziei (złożone ręce) i miłości (matka karmiąca). U stóp ołtarza (tzw. antepedium) widnieje odciśnięta w posrebrzanej blasze miedzianej „Ostatnia Wieczerza” według wzoru Leonardo da Vinci, wykonana w 1939 r. przez znanego złotnika i grawera Gontarczyka (jedyny kompletny element ocalony z przedwojennego ołtarza).
Na ścianach prezbiterium znajdują się następujące obrazy:
Po lewej stronie –
„Wizja bł. Salomei” (I poł. XVIII w., autor nieznany) – pierwotnie znajdował się w ołtarzu bocznym we wnęce konchowej w ścianie kaplicy Matki Bożej.
„Zwiastowanie NMP” (poł. XVIII w., wenecki malarz Giovanni Battista Pittoni) – płótno przekazane franciszkanom tuż po wojnie przez nieznanego darczyńcę.
„Chrystus Pan w Ogrójcu” (1661 r., wybitny śląski malarz Michał Willmann, wymiary 340/270cm) – obraz przywieziony w 1952 r. z opactwa cystersów w Lubiążu i
przekazany franciszkanom przez Ministerstwo Kultury i Sztuki za pośrednictwem Rady Prymasowskiej Odbudowy Kościołów Warszawy.
Po stronie prawej –
„Męczeństwo św. Wawrzyńca” (II poł. XVIII w., autor nieznany) – pierwotnie obraz wisiał w ołtarzu bocznym we wnęce konchowej w ścianie kaplicy MB.
„Bł. Rafał Chyliński, franciszkanin” (VI 1991 r., mal. Danuta Duch).
„Św. Rodzina”, tzw. Większa (1860 r., szkoła włoska, Teofil Jende) – wcześniej płótno było przechowywane w klasztorze, od 1980 r. wystawione w kościele.
W prawej części transeptu ołtarz św. Antoniego z Padwy autorstwa B. Bernatowicza z ok. 1718-24 r. Podstawa ołtarza (antepedium) murowana, pozostałe elementy drewniane. Retabulum ołtarzowe składa się z dwu kondygnacji. Na pierwszej po bokach stoją dwie drewniane, złocone rzeźby z poł. XVIII w.: św. Elżbiety Węgierskiej (dająca jałmużnę) i św. Wojciecha (z wiosłem). W centrum ołtarza znajduje się oryginalny obraz św. Antoniego z 1664 r. pędzla serwitora królewskiego Mateusza Bertowicza (vel Mathiasa Kargena), podarowany kościołowi franciszkanów przez mieszczan Stolicy. Całość wieńczy ozdobny gzyms, który opiera się na drewnianych złoconych kolumnach zdobionych kapitelami korynckimi. Na drugiej kondygnacji ołtarza, wśród posrebrzanych obłoków, widnieje podtrzymywany przez aniołów obraz św. Andrzeja Apostoła z 1724 r. Sam ołtarz, znacznie uszkodzony podczas wojny, zarówno w 1939 r., jak i w 1944., został pieczołowicie zrekonstruowany w 1956 r.
W lewej części transeptu drewniany ołtarz Ukrzyżowanego wykonany przez warsztat Bartłomieja Bernatowicza ok. 1718-24 r. Retabulum ołtarzowe składa się z dwóch kondygnacji. Na pierwszej w centrum pomiędzy kolumnami przepiękna, realistyczna rzeźba Jezusa na krzyżu z 1694 r. dłuta znanego niemieckiego rzeźbiarza i architekta, Andreasa Schültera (w I poł. XVIII w. dodano jej złoconą koronę cierniową oraz perizonium). Poniżej widoczne rzeźby z grupy Opłakiwania: Maria Magdalena podtrzymująca omdlałą Maryję (bardzo rzadko spotykany układ ikonograficzny) oraz św. Jan (I poł. XVIII w., warsztat Bernatowicza). Na drugiej kondygnacji nastawy ołtarzowej złociste obłoki, w środku których anioły podtrzymujące owal ramy obrazu „Maryja trzymająca martwe ciało Jezusa”, tzw. Pieta (płótno z poł. XVIII w., autor nieznany, szkoła warszawska), pochodzący z kościoła św. Krzyża na Żoliborzu, rozebranego przez władze carskie podczas budowy Cytadeli po 1831 r.). Do całości kompozycji rzeźbiarskiej ołtarza należą jeszcze dwa anioły, stojące po bokach na konsolach.
Na lewo od prezbiterium kaplica Matki Bożej Pocieszenia, zbudowana wraz z prezbiterium w 1690-97 r. W II poł. XVIII w. była ozdobiona na sklepieniu pięknymi malowidłami o tematyce eucharystycznej pędzla Franciszka Smuglewicza. W czasie Powstania doznała poważnych zniszczeń (m. in. cała polichromia). Obecny ołtarz, wiernie zrekonstruowany, posiada po bokach murowane kolumny o podstawie trójkąta, zwieńczone pozłacanymi, drewnianymi kapitelami. W centrum obraz Maryi z Dzieciątkiem nieznanego autora (XVIII w.), ozdobiony misterną, srebrną sukienką (II poł. XIX w.). Nastawę ołtarza wieńczy gołębica w glorii (symbol Ducha Świętego) oraz dwa pozłacane anioły. U stóp ołtarza po obu stronach dwie figury z drzewa lipowego dłuta Wincentego Bogaczyka: św. Franciszka z Asyżu (1926 r.) i św. Józefa (1931 r.).
Na ścianach kaplicy znajduje się ponadto kilka obrazów –
po stronie lewej:
„Zwiastowanie NMP” (ok. 1844, mal. Feliks Rybiński). Płótno wcześniej znajdowało się w jednym z ołtarzy bocznych.
„Matka Boża Passawska” (II poł. XVII w., autor nieznany). Nie wykluczone, że obraz stanowił element wystroju jeszcze poprzedniej, drewnianej świątyni.
„Św. Stanisław wskrzeszający Piotrowina” (I poł. XVIII w., autor nieznany). Wcześniej był częścią jednego z ołtarzy bocznych.
po stronie prawej:
„Św. Józef z Kupertynu” (ok. 1770 r., autor nieznany). Płótno mocno ucierpiało w czasie Powstania. Po renowacji do lat 70-tych zdobiło ołtarz na ścianie w prawym transepcie przy prezbiterium (obecnie Pana Jezusa Miłosiernego).
„Św. Witalis” vel Klemens (mal. prof. Kazimierz Kwiatkowski, ok. 1950). Obraz stanowi ciekawe połączenie wizerunku męczennika z pocz. IV w. z motywami architektury warszawskiej.
„Św. Michał Archanioł depczący smoka” (kopia obrazu Guido Reni nieznanego malarza z pocz. XIX w.), malowany na blasze.
W niszy na lewej ścianie kaplicy znajdują się relikwie św. Witalisa (vel Klemensa), męczennika z czasów rzymskich z pocz. IV w., złożone w woskowej figurze i przeszklonym sarkofagu. Sprowadzone do Warszawy w 746 r., spoczywały w specjalnej krypcie z tyłu za ołtarzem obecnej kaplicy, która uległa zniszczeniu w Powstaniu i nie została odbudowana.
Kaplicę MB oddziela od transeptu kuta barokowa krata, na której widnieje pozłacany napis z informacją o fundatorze i roku powstania: „Marcin Pacłowski R. P. 1772”. W nadprożu zawieszona na jelenich rogach figurka MB Niepokalanie Poczętej (mocno zniszczona podczas wojny).
Pomiędzy kratą a ołtarzem Ukrzyżowanego niecodzienne znalezisko odkryte w 2014 r. podczas prac konserwatorskich – odsłonięta cegła, będąca dotąd pod tynkiem, wmurowana licem do wnętrza świątyni i zawierająca napis po łacinie wyryty na niej jeszcze przed wypaleniem: „Redime mae ab calumniis hominum” („Wybaw mnie od ludzkich oszczerstw”).
Na ścianie, gdzie lewy transept styka się z prezbiterium, przed wojną znajdował się ołtarz z obrazem św. Cecylii, który został doszczętnie zniszczony podczas bombardowania świątyni 30 VIII 1944 r. i nie doczekał się zrekonstruowania.
Barokowa ambona – pierwotnie usytuowana na filarze środkowym, zbudowana ok. 1713-25 r., staraniem gwardiana,
o. Gabriela Welisewicza, z darowizny ówczesnego kasztelana trockiego, Jana Fryderyka Sapiehy (złocony kartusz z jego herbem nadal widnieje w zaplecku ambony). Na szczycie baldachimu figura św. Antoniego z lilią i otwartą księgą Ewangelii. Nieco niżej figurki pięciu aniołków, tzw. putta, symbolicznie ukazujące główne przymioty Słowa Bożego: prawda (światło), moc (kolumna), przenikliwość (miecz), sprawiedliwość (waga), życiodajność (woda). W czasie Powstania ’44 została rozbita przez podmuch eksplozji bomby oraz spadające elementy stropu. W latach 1964-67 wiernie zrekonstruowana w części
z oryginalnych elementów i osadzona bliżej prezbiterium.
Na ścianie, gdzie prawy transept styka się z prezbiterium, znajduje się ołtarz, w którym widnieje obraz Pana Jezusa Miłosiernego, namalowany przez prof. Kazimierza Kwiatkowskiego w 1946-47 r. (podobny obraz, namalowany dla świątyni w czasie okupacji przez tego samego autora, został spalony przez hitlerowców zaraz po Powstaniu). Po bokach w ołtarzu drewniane figury: Aarona, kapłana (szaty liturgiczne) i Mojżesza, prawodawcy
(w dłoniach miał zapewne tablice Dekalogu).
W środku prawej „nawy” znajduje się najstarszy ołtarz świątyni, pochodzący z II poł. XVII w., być może nawet z poprzedniego, drewnianego kościoła. Nastawa ołtarzowa składa się z dwu kondygnacji. W pierwszej po bokach znajdują się drewniane rzeźby: św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty. W centrum kopia ikony NMP Bożej Częstochowskiej z 1946 r. autorstwa prof. Kazimierza Kwiatkowskiego (wcześniejszy wizerunek NMP Nieustającej Pomocy, tzw. Greckiej, został spalony przez Niemców po upadku Powstania). Sukienka na obraz na wzór jasnogórskiej zrobiona z wot złożonych przez wiernych. Poniżej ikony tuż nad ołtarzem znajduje się niewielki, XVII-wieczny obraz przedstawiający Ostatnią Wieczerzę, namalowany na desce przez nieznanego autora. W drugiej kondygnacji ołtarza znajduje się obraz Małej Św. Rodziny, tj. Maryi
z Dzieciątkiem oraz jej rodzicami, Joachimem i Anną (I poł. XVIII w., autor nieznany), a po jego bokach dwie rzeźby: św. Barbary (z wieżą) i św. Katarzyny Aleksandryjskiej (z kołem). Całość wieńczy niewielka figura Chrystusa Zmartwychwstałego.
W centrum lewej „nawy” ołtarz z początków XVIII w., a w jego centrum obraz św. Józefa, Oblubieńca NMP (kopia obrazu Claude Callot’a pędzla Szymona Czechowicza, poł. XVIII w.).
W górnej kondygnacji ołtarza w złoconej ramie obraz „Pokłon Trzech Króli” (autor nieznany, szkoła wenecka, k. XVII w.).
Pod chórem prawej „nawy” ołtarz, który pierwotnie znajdował się w kościele św. Krzyża na Żoliborzu (rozebranym przez władze carskie podczas wznoszenia Cytadeli w latach 30-tych XIX w.). W centrum obraz św. Judy Tadeusza, Apostoła, Patrona od spraw beznadziejnych (namalowany przez prof. Kazimierza Kwiatkowskiego w 1945 r.). Na drugiej kondygnacji ołtarza umieszczony jest owalny obraz „Ukoronowanie Matki Bożej” (I poł. XVIII w., autor nieznany). Całość wieńczy krzyż, pod którym na tle złocistych promieni znajduje się gołębica (symbol Ducha Świętego).
Pod chórem na lewo skromny, XVIII-wieczny ołtarz ze współczesnym obrazem św. Maksymiliana Marii Kolbe, franciszkanina, męczennika KL Auschwitz (mal. Adrian Poloczek, 1982). Pierwotnie znajdowało się tam płótno „Św. Stanisław uzdrawiający Piotrowina” (obecnie w kaplicy MB). W górnej kondygnacji ołtarza obraz św. Rozalii (1764 r., autor nieznany).
Konfesjonały – misternie wykonane z drzewa dębowego przez rzeźbiarza Wincentego Bogaczyka w latach 1926-28. Każdy z sześciu konfesjonałów zdobi inna figura wyrzeźbiona w drzewie lipowym. Są to kolejno: św. Michał Archanioł, Syn Marnotrawny, Anioł Stróż prowadzący młodzieńca, Cherubin z mieczem ognistym sądu w prawej ręce, a w lewej z wagą sprawiedliwości, Niewiasta Grzeszna u stóp Chrystusa oraz Anioł błogosławiący podniesionym krzyżem. Konfesjonały te w czasie Powstania ucierpiały stosunkowo niewiele, stąd można je podziwiać niemal w całym ich pierwotnym pięknie.
Organy – pierwotny, XVIII-wieczny nieduży instrument został w latach 1926-1927, staraniem o. Floriana Koziury, zastąpiony nowym, 32-głosowym. Wykonał go wileński warsztat Wacława Biernackiego. Prospekt organowy w stylu barokowym autorstwa Henryka Marconiego wykonał rzeźbiarz Wincenty Bogaczek. W czasie powstania instrument doznał licznych uszkodzeń. W 1949 r. wstępny remont wykonała firma Biernackiego. Następnie w latach 1954-55 firma Sokołowskiego z Gdyni uzupełniła brakujące głosy do liczby 30.
Krzyż w lewej sieni pod chórem – pierwotnie, od 1717 r. stał on na cmentarzu, znajdującym się tuż przed kościołem (w miejscu obecnej
ul. Zakroczymskiej). Gdy sto lat później cmentarz likwidowano, krucyfiks jako cenną pamiątkę przeniesiono na obecne miejsce do świątyni. Pod stopami Pana Jezusa, na blasze miedzianej wytłoczony jest napis: JHS WSZYSCY KTÓRZY MIMO PRZECHODZICIE SPOJRZYJCIE NA RANY WISZĄCEGO. MA GŁOWĘ SKŁONIONĄ DO POCAŁOWANIA I SERCE OTWARTE DO KOCHANIA, RĘCE WYCIĄGNIĘTE DO OBŁAPIENIA. CAŁE CIAŁO GOTOWE DO ODKUPIENIA. DIE 10 APRILIS ANNO 1717.
W świątyni znajdują się epitafia:
Franciszka Mokronowskiego, chorążego ziemi warszawskiej (+1733) – złożone z portretu w owalu, tarczy herbowej i prostokątnej kamiennej tablicy epitafijnej, wpisanych w stiukową dekorację z motywami militarnymi (po prawej stronie nawy głównej na filarze przy chórze).
Władysława Grzegorzewskiego, kasztelana ciechanowskiego, generała armii koronnej, uczestnika odsieczy wiedeńskiej, dobroczyńcy klasztoru i fundatora dzwonu z 1721 r. (+1758). Składa się z portretu zmarłego w owalu i granitowej tablicy inskrypcyjnej z kartuszem herbowym, wpisanych w dekorację stiukową z motywami militarnymi. Wykonane w 1736 r. (prawa strona nawy głównej na filarze przy transepcie).
Antoniego Kaczanowskiego, dziekana kapelanów wojskowych Warszawskiego Okręgu Wojennego, rektora tutejszej świątyni (+1896). Złożone z owalnej płaskorzeźby popiersia oraz tablicy inskrypcyjnej (między prawym transeptem a zakrystią).
Henryka Perzyńskiego, społecznika, założyciela i redaktora „Dziennika dla Wszystkich” (+1898). Składa się z owalnej płaskorzeźby twarzy połączonej z tablicą inskrypcyjną (w lewym transepcie na lewo od ołtarza).
Na zewnątrz świątyni od ul. Franciszkańskiej na wysokości absydy stoi XVIII-wieczna kamienna figura Matki Bożej Łaskawej, Patronki Stolicy. W przeszłości stała ona w niszy elewacji frontowej kamienicy przy ul. Freta. W 1952 r. została stamtąd usunięta przez władze komunistyczne. Przyniesiona do franciszkanów, poddana została licznym naprawom i ustawiona w klasztornym ogródku. Od 2015 r. otrzymała obecną lokalizację.